Londyn 200 lat później. Wiktoriańskie zdjęcia odnalezione na mapie współczesnej stolicy.

Fotografia jest zdecydowanie jednym z najbardziej przełomowych i fascynujących wynalazków XIX wieku. Londyn i Paryż, dwa najpotężniejsze miasta w Europie, w krótkim czasie stały się rywalizującymi ze sobą ośrodkami rozwoju tej nowej formy sztuki. Pierwszą trwałą fotografią był obraz wyprodukowany około 1826 roku przez Josepha Nicéphore Niépce’a, francuskiego wynalazcę. Zdjęcie powstało na wypolerowanej cynkowej płytce pokrytej asfaltem syryjskim. Produkcja obrazu wymagała przynajmniej ośmiogodzinnej ekspozycji w słoneczny dzień. Z kolei samo słowo fotografia zostało użyte po raz pierwszy przez Sir Johna Herschel w 1839 roku podczas wykładu dla Royal Society w Londynie. Nowy termin obejmował cały skomplikowany proces tworzenia obrazów, określanych wtedy potocznym mianem “rysunków słonecznych”.

joseph-nicephore-niepce-first-ever-photograph-1826-1827
Fotografia autorstwa Josepha Nicéphore Niépce’a pod tytułem ‘Widok z okna w Le Gras’ powstała około 1826 roku. (Źródło)
Joseph-Nicephore-Niepce-1795
Joseph Nicéphore Niépce. (Źródło)

Era dagerotypu

7 stycznia 1839 roku Jacques Daguerre opatentował nowy wynalazek, który nazwano od jego nazwiska dagerotypią. Przed ekspozycją na światło, Francuz wystawił płytkę pokrytą związkami srebra na działanie jodu, a następnie na opary rtęci tuż po zrobieniu zdjęcia. W ten sposób otrzymał tak zwany obraz utajony, czyli negatyw przed wywołaniem. Utrwalenie wywołanego obrazu uzyskał nastepnie poprzez kąpiel w roztworze soli kuchennej. Dagerotypia była pierwszym opatentowanym procesem fotograficznym, w wyniku którego na miedzianej płytce otrzymywany był unikatowy obraz. Podobny proces jest używany do dzisiaj w aparatach Polaroid. Rząd francuski natychmiast wykupił patent i uczynił z niego własność publiczną. Dagerotyp bardzo szybko znalazł zastosowanie w fotografii portretowej. Zapotrzebowanie na zdjęcia było największe wśród klasy średniej, której nie było stać na pokrycie kosztów tradycyjnego portretu olejnego. Chęć posiadania czyjejś lub własnej podobizny przyczyniła się więc do szybkiego rozwoju technik fotograficznych. Odbitki dagerotypowe były bowiem bardzo delikatne i nie umożliwiały powielania tego samego zdjęcia.

daguerreotype-photograph-young-woman
Fotografia dagerotypowa młodej kobiety. (Źródło)
portrait-of-a-woman-1846-Antoine-Francois-Jean-Claudet
Fotografia dagerotypowa młodej kobiety, 1846 rok. (Źródło)

Nowoczesny proces fotograficzny

25 stycznia 1839 roku brytyjski wynalazca William Fox Talbot zaprezentował publicznie proces fotograficzny zwany kalotypią. Była to pierwsza technika negatywowa, zbliżona do współczesnej. Natychmiastowy negatyw zdjęcia powstawał dzięki pokryciu kartki papieru chlorkiem srebra. Wynalazek został opatentowany w 1841 roku. Od tej pory studia fotograficzne mogły wykonywać wielokrotne odbitki tego samego zdjęcia, znacznie obniżając koszt pojedynczej fotografii. Wszystkie wymienione do tej pory techniki wymagały od fotografa przenośnej ciemni, noszenia licznych butelek z chemikaliami i długiego procesu przygotowania nośnika fotografii. Sytuację zrewolucjonizował dopiero wynalazek George’a Eastmana. W 1884 roku Amerykanin opatentował żel, który nakładano na papierowy film bezpośrednio przed wykonaniem zdjęcia, oszczędzając fotografom dźwigania ciężkich chemikaliów. W czerwcu 1888 roku na rynek wszedł pierwszy aparat Eastmana z “suchą” kliszą, sprzedawany pod nazwą handlową Kodak. Do 1901 roku fotografia stała się ogólnie dostępna dla rzeszy amatorów. Nowoczesny proces fotograficzny powstał zatem w ciągu niecałych dwudziestu lat, poprzez udoskonalenie wymienionych powyżej procesów chemicznych.

fox-talbot-early-calotype-1842-oak-tree
Zdjęcie Talbota wykonane metodą kalotypii z 1842 roku. (Źródło)
first-kodak-camera-1888
Pierwszy aparat fotograficzny Kodak, opatentowany w 1884 roku, wypuszczony na rynek w 1888 roku. Aparat posiadał w środku film fotograficzny na 100 zdjęć. Po zużyciu całego filmu należało odesłać aparat do firmy, która wywoływała zdjęcia dla klienta i wymieniała film na nowy. (Źródło)

Pierwsze studia fotograficzne

Na początku lat 40. XIX wieku Londyn posiadał już kilka pracowni fotograficznych specjalizujących się w zdjęciach portretowych. Jednym z nich było studio Richarda Beard’a przy Cavendish Square, zorganizowane na poddaszu z dużym świetlikiem w dachu, który zapewniał dostęp do naturalnego światła. Pracownia Beard’a była popularna wśród bogatej klasy średniej i arystokracji, mogących pozwolić sobie na zbytek posiadania własnej podobizny. W erze największej popularności dzienne dochody studia wynosiły nawet £50 (około £3000 we współczesnej walucie). Do połowy XIX wieku w stolicy prosperowało już ponad 60 pracowni, skupionych głównie wokół Regent’s Street – centrum nowej formy sztuki, jaką stała się fotografia.

Regent-Street-Londyn-1890-kiedyś-i-dziś
Do połowy XIX wieku Regent’s Street stała się jedną z najszykowniejszych ulic handlowych Londynu. Sklep Scott Adie widoczny na wiktoriańskiej fotografii z 1890 roku reklamował się jako “Królewski Magazyn Tartanu (wełnianej tkaniny w kratę) Jej Królewskiej Mości”. Butik specjalizował się w tkaninach typu tweed, nieprzemakalnych szkockich pelerynach i ręcznie dzierganych wyrobach pończoszniczych. (Źródło)
Shop-Brewer-Street-Soho-Londyn-kiedyś-i-dziś-1878
Apteka na rogu Lower James Street i Brewer Street w kwartale Soho, przedstawiona na zdjęciu z 1878 roku świadczy o arystokratycznych początkach dzielnicy. Ciemny fronton z doryckimi kolumnami był najprawdopodobniej zaprojektowany jeszcze w XVIII wieku, kiedy okolice Soho zamieszkane były przez arystokrację i wysoko sytuowaną grupę niezależnych przedsiębiorców. W momencie, gdy fotografia została zrobiona, Soho dawno już utraciło swój niegdysiejszy splendor. W połowie XIX wieku dzielnica była plątaniną brudnych, ciasnych uliczek pełnych imigrantów i przestępców, raz po raz nawiedzaną przez epidemie cholery. Budynek apteki istnieje do dzisiaj, ale niestety po zabytkowej fasadzie sklepu nie pozostał nawet ślad. (Źródło)

Londyn na wczesnych fotografiach

Naturalną koleją rzeczy, Londyn szybko stał się głównym przedmiotem zainteresowania brytyjskich pionierów fotografii. W październiku 1839 roku M. de St Croix otworzył wystawę w Royal Adelaide Gallery of Practical Science, prezentującą publiczności proces tworzenia obrazu przy użyciu francuskiego dagerotypu. Jego zdjęcie wykonane na Trafalgar Square, przedstawiające statuę Karola I z widokiem na Whitehall, jest jedną z najwcześniejszych i najbardziej znanych fotografii Londynu. Innymi słynnymi fotografami brytyjskimi byli Roger Fenton i Philip Henry Delamotte, którzy spopularyzowali fotografię dokumentującą wydarzenia historyczne. Fenton zasłynął ze swoich zdjęć z Wojny Krymskiej, a Delamotte z obrazów przedstawiających proces demontażu i przebudowy Kryształowego Pałacu. Dzięki zainteresowaniu ówczesnych fotografów wiktoriańską stolicą, wiele zdjęć ukazujących zmiany w strukturze miasta i jego postępującą ekspansję, przetrwało do dzisiaj. Zestawienie współczesnych fotografii z ich wiktoriańskimi odpowiednikami umożliwia spojrzenie na dzisiejszy Londyn przez pryzmat jego wyjątkowego, dziewiętnastowiecznego charakteru.

trafalgar-square-Londyn-kiedyś-i-dziś
Zdjęcie dagerotypowe Trafalgar Square, wykonane przez M. de St Croix w 1839 roku, zestawione ze współczesną fotografią tego samego miejsca. Zdjęcie M. de St Croix jest jednym z najstarszych w historii stolicy. (Źródło)
Bank-of-England-Londyn-kiedyś-i-dziś
Fotografia stereoskopowa fasady Bank of England od strony Threadneedle Street z 1860 roku. Budynek zaprojektowany przez Johna Soane, mieścił w sobie biura, pokoje obrad, 9 otwartych dziedzińców wewnętrznych i ogromną rotundę zupełnie niewidoczną z zewnątrz. Budynek istnieje do dzisiaj, chociaż jego fasada została nieco zmieniona. (Źródło)
Waterloo-Place-Punch-and-Judy-Show-Londyn-kiedyś-i-dziś
Na pierwszym planie wiktoriańskiej fotografii z 1865 roku znajduje się budka teatrzyku kukiełkowego znanego pod nazwą ‘Punch and Judy Show’. Była to popularna forma rubasznej i satyrycznej rozrywki ulicznej, która przyciągała widzów niezależnie od ich pozycji społecznej i wieku. Teatrzyk z fotografii ustawiono przy chodniku na Waterloo Place. Za budką widoczny jest pomnik upamiętniający Wojnę Krymską, który stoi w tym samym miejscu po dziś dzień. (Źródło)

Populacja wiktoriańskiego Londynu

Wczesne zdjęcia Londynu zdołały uchwycić kilka z najważniejszych aspektów wiktoriańskiej stolicy: postępującą rewolucję przemysłową, budowę kolei i stołecznych portów, a w konsekwencji żarłoczną ekspansję miasta, jego rażące kontrasty i zmianę charakteru samych Londyńczyków. Pierwszy brytyjski cenzus z 1801 roku określił liczebność Londynu na poziomie 10% całej populacji Wielkiej Brytanii. Drugi spis z 1811 roku wykazał, że populacja stolicy przekroczyła już milion mieszkańców. Do lat 20. XIX wieku liczba ta wzrosła do półtorej miliona. W roku 1851 spis ludności podał liczbę 2,5 miliona, a w latach 70. niecałe 3,5 miliona. Najgęściej zaludnione było najstarsze centrum miasta – the City, szykowne Marylebone i ubogie, robotnicze Whitechapel złożone głównie z imigranckich slumsów. W roku 1800 wielkość Londynu była porównywalna do ówczesnego Paryża. W roku 1900 Londyn był już dwa i pół raza większy od francuskiego rywala.

Parliament-Square-budowa-linii-metra-Londyn-kiedyś-i-dziś
Widok na Parliament Square i statuę George’a Canninga – brytyjskiego polityka, dyplomaty i Premiera Wielkiej Brytanii w 1827 roku. Zdjęcie zostało wykonane w 1866 roku podczas prac nad nową linią metra – Metropolitan District Railway. Tunele metra w pobliżu placu wiercono przez ponad sześć tygodni. Obawy przed naruszeniem fundamentów pobliskiej Westminster Abbey skłoniły wykonawcę projektu do wyłożenia całej południowej ściany tunelu dwumetrową warstwą ubitego torfu w nadziei na zmniejszenie nieuniknionych drgań gruntu. (Źródło)
Konstrukcja-Victoria-Embankment-1869-Londyn-kiedyś-i-dziś
Widok na wybrzeże Tamizy i budowę Victoria Embankment, na zachód od Waterloo Bridge, poniżej Savoy Street. Wielkie otwarcie odcinka miało miejsce 13 lipca 1870 roku. Dzisiaj pod ulicami Embankment oprócz ścieków miejskich, biegną także dwie linie metra: District i Circle Line, wybudowanych po zakończeniu prac nad samym nabrzeżem. Budowa linii metra wzłuż Tamizy była bardzo skomplikowana i o wiele kosztowniejsza, niż zakładał pierwotny budżet inwestycji. (Źródło)
westminster-abbey-1866-Londyn-kiedyś-i-dziś
Widok na katedrę Westminster Abbey z ulicy Tothill Street w 1866 roku, podczas budowy linii metra Metropolitan District Railway, zestawiony ze współczesną fotografią. (Źródło)

Londyn jako miasto kontrastów

Wiktoriański Londyn był przedziwnym zlepkiem elegancji i brudu. Miastem paradoksu. Metropolia pełna splendoru i bogactwa, kulturalna i wyrafinowana, była w tym samym czasie miastem powszechnej degradacji i rozdzierającej biedy. W zachodnim Londynie powstawały szykowne ulice handlowe i nowobogackie dzielnice mieszkalne. W 1829 roku założono policję, a w 1833 straż pożarną. Bogaty zachód miasta oświetlono latarniami gazowymi. Powstała infrastruktura, która w dużej mierze istnieje i funkcjonuje w stolicy po dziś dzień. Układ dróg o średnicy 20 kilometrów od Charing Cross, większość linii kolejowych i stacji londyńskiego metra, nabrzeża Tamizy z systemem ścieków ukrytym pod chodnikami, więzienia, szkoły, szpitale, teatry, biblioteki, muzea, kościoły, uniwersytety i parki. Budowano dosłownie wszystko i to z wielkim rozmachem. Tymczasem robotniczy wschód Londynu pozostawał czarną plamą na mapie miasta. Tutejsze fabryki, mydlarnie, garbarnie, rafinerie, huty szkła i stołeczne porty otoczone były rozległymi dzielnicami nędzy. Zdecydowana większość Londyńczyków albo żyła w chronicznym strachu przed biedą, albo doświadczała jej każdego dnia. Co ciekawe, pomimo niezwykle wysokiego wskaźnika umieralności wśród niemowląt i powtarzających się epidemii cholery, generalny trend demograficzny pozostał dodatni przez cały XIX wiek.

Newgate-prison-Old-Bailey-1885-Londyn-kiedyś-i-dziś
Północno-zachodni róg więzienia Newgate uchwycony na fotografii z 1885 roku. Publiczne egzekucje, które wcześniej miały miejsce na Tyburn (dzisiejsze okolice Marble Arch), zostały przeniesione na plac przez Newgate w 1783 roku. Karę śmierci wymierzano publicznie aż do 1868 roku. Egzekucje w Londynie były niegdyś popularną rozrywką, która przyciągała nieprzebrane tłumy rozochoconych gapiów. Więzienie zamknięto w 1902 roku, a jego zniesławiony budynek zdemolowano dwa lata później. Obecny gmach stojący w miejscu Newgate to Główny Sąd Karny powszechnie znany pod nazwą Old Bailey. (Źródło)
chelsea-embankment-1872-Londyn-kiedyś-i-dziś
Przed XIX-wieczną ekspansją Londynu na zachód, Chelsea była cichą wioską leżącą daleko od stolicy. Miejscem, w którym bogaci Londyńczycy chętnie spędzali weekendy w swoich wiejskich rezydencjach, z dala od zgiełku miasta. W czasach wiktoriańskich ta sama wieś była już gęsto zaludnioną podlondyńską dzielnicą, bardzo popularną wśród dobrze sytuowanej klasy średniej. Chelsea Embankment było ostatnim z trzech nabrzeży Tamizy zaprojektowanych przez inżyniera Sir Josepha Bazalgette’a, otwarte do użytku 9 maja 1874 roku. Wiktoriańska konstrukcja jest doskonale widoczna do dnia dzisiejszego, chociaż została dodatkowo nadbudowana przy odnawianiu jezdni. W oddali, na obu zdjęciach widoczny jest słynny most wiszący – Albert Bridge. Na wiktoriańskiej fotografii jego konstrukcja nie była jeszcze ukończona. (Źródło)
Upper-Fore-Street-Albert-Embankment-Londyn-kiedyś-i-dziś
Ulica Upper Fore Street w dzielnicy Lambeth została sfotografowana przez Williama Strudwick’a w 1865 roku przed rozpoczęciem prac nad Albert Embankment. Zdjęcia Strudwick’a są jedynymi fotografiami z połowy XIX wieku, przedstawiającymi dzielnicę robotniczą w Londynie. Slumsy Lambeth leżące w bliskiej odległości od Tamizy były narażone na ciągłe podtopienia, zwłaszcza, że ceglane ściany wzdłuż rzeki były w bardzo złym stanie. Aż do początku XIX wieku w rejonie mieszkali głównie rybacy. Wraz ze wzrostem skażenia wody w Tamizie i wyginięciem wszystkich ryb w latach 50. XIX wieku, okolicę zaczęli zamieszkiwać robotnicy fizyczni, którzy trudnili się głównie rozładowywanem surowców z barek przypływających z dostawą do tutejszych fabryk. Projekt budowy szerokiego nabrzeża Albert Embankment obejmował slumsy Lambeth, które wkrótce zostały zrównane z ziemią. (Źródło)

Rozwój londyńskiej kolei 

Wraz z rozwojem kolei praca w stolicy i rodzinny dom poza miastem przestały wzajemnie się wykluczać. Wkrótce wiele rodzin z klasy średniej postanowiło o wyprowadzce z hałaśliwych i brudnych ulic centralnego Londynu. Wszystkie najważniejsze stacje kolejowe metropolii wybudowano w latach 1836-1874 za wyjątkiem Blackfriars (1886) i Marylebone (1899). Wraz z nimi zaczęły powstawać nowe mosty na Tamizie, które z kolei zainicjowały rozrost miasta na południowym wybrzeżu rzeki. Łąki i pola uprawne znikały pod powodzią cegieł i zaprawy, a dopływy Tamizy kontynuowały swój bieg w niewidocznych tunelach pod chodnikami nowych dzielnic miasta. Kolej wymagała poświęceń. W celu położenia torów i wzniesienia stacji, zabudowania leżące w obrębie nowej linii komunikacyjnej zostały wyburzone. W konsekwencji setki tysięcy biednych Londyńczyków zostało pozbawionych dachu nad głową. Ich przymusowa relokacja nie zlikwidowała stołecznych slumsów, a jedynie przeniosła problem w inne miejsce.

gloucester-road-station-Londyn-kiedyś-i-dziś
Stacje metra Metropolitan District Railway zostały zaprojektowane przez Sir Johna Fowler’a, głównego inżyniera firmy. Ich włoski styl dopasowano do eleganckich dzielnic mieszkalnych zachodniego Londynu. W latach 60. XIX wieku Fowler był rzekomo najlepiej opłacanym inżynierem na całym świecie. Za budowę linii metra od Paddington do Farrington Street zgarnął czek na £152,000 (w dzisiejszej walucie około £8,987,638), a za linię Metropolitan District £157,000 (obecnie £9,283,284). Stacja Gloucester Road widoczna na wiktoriańskiej fotografii z 1868 roku była nieco większa od pozostałych, z biurami na pierwszym piętrze. Budynek przetrwał do dzisiaj praktycznie w tym samym stanie. (Źródło)
holborn-viaduct-Londyn-kiedyś-i-dziś
Budowa Holborn Viaduct trwała sześć lat począwszy od 1863 roku i kosztowała w ówczesnej walucie ponad £2 miliony. Wiktoriańska fotografia została wykonana w 1875 roku. Wiadukt posiada klatki schodowe po obu stronach, dając pieszym dostęp do Farrington Street leżącej poniżej. Co ciekawe, most przecina dawną dolinę rzeki Fleet, która została zabetonowana w tunelu, głęboko pod współczesnymi chodnikami metropolii. Jej ujście znajduje się pod Blackfriars Bridge, gdzie strumień łączy się z Tamizą. (Źródło)
Leinster Gardens-budowa-linii-kolejowej-Londyn-kiedyś-i-dziś
Domy numer 23 i 24 przy Leinster Gardens stały na drodze nowej linii metra Metropolitan District Railway. Jako, że tunele metra były budowane metodą “wykop i przykryj” oba domy należało wyburzyć. Wyrwę w eleganckich, szeregowych willach przy Leinster Gardens załatano następnie fałszywą fasadą, która z daleka wygląda jak normalne domy. Plomba posiada sztuczne okna z namalowanymi szybami i drzwi bez klamek. Sztuczkę można odkryć zachodząc domy od tyłu i wspinając się na mur zasłaniający widok. Wiktoriańska fotografia została wykonana w 1867 roku. (Źródło)

Londyn otwarty dla mas

Era kolei rozpoczęta w Anglii w 1830 roku wraz z budową pierwszej linii z Liverpoolu do Manchesteru, wpłynęła na Londyn w dwojaki sposób. Do roku 1850 większość miast w kraju była już połączona siecią torów kolejowych. W ten sposób stolica stała się dostępna dla Brytyjczyków mieszkających poza jej granicami. Po raz pierwszy w historii, człowiek przestał być zależny od koni pocztowych, oberży i długiej, uciążliwej jazdy w powozie. Zmienił się pogląd na czas i podróżowanie. Dominacja Londynu stała się bezsprzeczna. Stołeczne gazety docierały nocnymi pociągami do najdalszych zakątków kraju. Aby rozkład jazdy kolei miał jakikolwiek sens, regionalne czasy zostały zastąpione jednym, uniwersalnym. Godzina z Greenwich pod Londynem zaczęła obowiązywać na całej Wyspie. Szybkie i regularne pociągi umożliwiły każdemu, kto mieszkał w obrębie 160 kilometrów od stolicy, możliwość jednodniowego wypadu do metropolii po sprawunki. Nastała era centrów handlowych i comiesięcznych wojaży klas średnich do londyńskich sklepów.

Paddington-Station-1868-Londyn-kiedyś-i-dziś
Fotografia stacji metra Paddington (Pread Street) z 1868 roku. Do zdjęcia zaproszono kilku pracowników kolei i lokalnych oficjeli. Na torach kolejowych stoi przenośna ciemnia fotografa. (Źródło)
cannon-street-railway-bridge-Londyn-kiedyś-i-dziś
Cannon Street Railway Bridge sfotografowany w 1875 roku, został otwarty w 1866 po trzech latach budowy. Początkowo nadano mu nazwę Alexandra Bridge na cześć Księżnej Alexandry, żony brytyjskiego następcy tronu, a przyszłego króla Edwarda VII. Zadaniem mostu było umożliwienie pociągom linii South Eastern przeprawienie się na północną stronę Tamizy. Zaprojektowany przez Johna Hawkshaw’a i Johna Wolfe-Barry’ego, pozostaje do wyłącznego użytku kolei po dziś dzień. (Źródło)
Cheapside-Londyn-kiedyś-i-dziś
Wiktoriańska fotografia z 1875 roku przedstawia ulicę Cheapside z kościołem St Mary-le-Bow po prawej stronie. Wedle tradycji, aby zostać prawdziwym Cockney’em, należało przyjść na świat w okolicy, w której słychać dzwony St Mary. Cheapside była niegdyś ulicą doskonale oddającą bogactwo i splendor wiktoriańskiej metropolii. Byłą główną arterią, którą przyjezdni wjeżdżali do centrum Londynu. Po obu stronach zatłoczonej jezdni ciągnęły się modne sklepy i siedziby szanowanych londyńskich firm. Niestety, z dawnej zabudowy na Cheapside do dnia dzisiejszego zachowało się zaledwie kilka małych kamienic i słynny kościół St Mary-le-Bow. Ulica zatraciła swój niegdysiejszy charakter przez nowoczesne biurowce i sieciowe bary z kanapkami obsługujące rzeszę zabieganych bankierów z the City. (Źródło)

Hierarchia społeczna, a transport publiczny

Podróżowanie pociągami wiązało się z wydatkiem. Dostęp do transportu był zatem zależny od wysokości posiadanego budżetu. Bogata klasa średnia oraz arystokracja mogły sobie pozwolić na wygodne mieszkanie zlokalizowane nawet do 25 kilometrów od centrum stolicy. Tymczasem Londyńczycy z klasy robotniczej musieli trzymać się starego miasta, chcąc dojść na piechotę do stołecznych portów, targów i fabryk, które były głównymi źródłami ich dochodu. Transport wpłynął tym samym na postępujący podział klasowy wiktoriańskiego społeczeństwa. Dopiero w latach 60. XIX wieku wprowadzono tanie, poranne pociągi przeznaczone dla klasy robotniczej. Obniżenie cen za przejazdy umożliwiło wyprowadzkę z brudnego i zdeprawowanego Londynu kolejnej grupie mieszkańców. Byli to zazwyczaj pracownicy biurowi niższego szczebla, pomocnicy sklepowi i drobni rzemieślnicy. W konsekwencji, w drugiej połowie XIX wieku ścisłe centrum metropolii zamieszkiwała już prawie wyłącznie skrajna biedota. 

Canonbury-Tower-Londyn-kiedyś-i-dziś
Dom znany pod nazwą Canonbury Tower został wybudowany w XVI wieku w wiosce Islington leżącej daleko poza granicami stolicy. W czasach wiktoriańskich te same tereny leżały już na obrzeżach metropolii. Dla porównania, współczesna dzielnica Islington jest położona w drugiej strefie Londynu. (Najdalej od centrum znajduje się obecnie szósta strefa). Miejsce zostało wspomniane w jednym z opowiadań Dickensa, jako “cicha okolica ze starymi, dziwacznymi domami”. XIX-wieczna fotografia domu została wykonana w 1879 roku. Poza drobnymi zmianami w wyglądzie ogrodzenia, znakomita większość budynku zachowała swój dawny charakter. (Źródło)
Royal-Observatory-Greenwich-widok-Canary-Wharf-Isle-of-Dogs-Londyn-kiedyś-i-dziś
Fotografia wykonana w 1856 roku z Królewskiego Obserwatorium Astronomicznego w Greenwich skupia się na budynku Royal Naval College z charakterystycznymi wieżami zwróconymi w stronę Tamizy. Ciekawsze jest jednak tło fotografii. Po drugiej stronie rzeki znajduje się przylądek Isle of Dogs. Przez wieki rozległe bagna i pastwiska, osuszone i zaadaptowane pod wiktoriańskie doki na Tamizie. W XIX wieku zamieszkane głównie przez ubogich robotników portowych i ludzi z marginesu społecznego. Dzisiaj siedziba międzynarodowych korporacji, banków i światowych rynków finansowych znana jako Canary Wharf. (Źródło)
Cloth-Fair-Smithfield-Londyn-kiedyś-i-dziś
Zdjęcie z 1877 roku przedstawiające dzielnicę nędzy przy Cloth Fair, w kwartale Smithfield, tuż obok kościoła St Bartholomew the Great. Domy po lewej stronie zostały całkowicie zdemolowane na początku XX wieku, jako, że stanowiły zagrożenie dla życia mieszkańców. Współczesna ulica i chodnik przebiegają w miejscu dawnych zabudowań. (Źródło)

Nowy Londyn w pięćdziesiąt lat

Usprawnienie transportu miało stymulujący wpływ na ekonomię, a ta przejawiła się w postępującej przebudowie całego miasta. Kręte i brudne uliczki starego Londynu znikały jedna za drugą. W miejscach dawnych slumsów powstały nowe, szerokie arterie – New Oxford Street i Shaftesbury Avenue. Stąd też stolica przedstawiona na wczesnych fotografiach ukazuje miasto w absolutnym chaosie budowlanym. Nowe gmachy budynków publicznych zastępowały zrujnowane domy i niechlujne warsztaty rzemieślnicze. W 1834 roku spłonął budynek dawnego Parlamentu. Jego odbudowa według projektu Charlesa Barry’ego i Augustusa Pugina została ukończona w 1870 roku i po dziś dzień zachwyca neogotyckimi detalami. W międzyczasie postanowiono również o budowie nowego systemu kanalizacyjnego zaprojektowanego przez genialnego inżyniera – Sir Josepha Bazalgette’a. Usprawnienia, rozbudowa i rekonstrukcja przeobraziły Londyn nie do poznania w niespełna pół wieku. Dzisiaj, zupełnie odmienione ulice stolicy tylko gdzieniegdzie przypominają jeszcze o swojej długiej historii. Większość lokalizacji z XIX-wiecznych zdjęć można rozpoznać jedynie dzięki obiektom lub budynkom historycznym, które cudem przetrwały wiktoriańskie zamiłowanie do masowej rozbiórki.

The-Monument-Londyn-kiedyś-i-dziś
The Monument na fotografii z 1875 roku. Wieża widokowa upamiętnia Wielki Pożar Londynu z 1666 roku, który rozpoczął się na pobliskiej uliczce Pudding Lane. Wewnątrz znajduje się kręta klatka schodowa z 311 stopniami, prowadząca na taras widokowy. Największą zmianą, oprócz okolicznej architekury, jest siatka zabezpieczająca balkon wieży, dodana w 1842 roku. Do momentu instalacji zabezpieczenia, skok z platformy był jednym z najpopularniejszych sposobów na odebranie sobie życia w wiktoriańskim Londynie. (Źródło)
Blackman-Street-Borough-High-Street-Londyn-kiedyś-i-dziś
Wiktoriańska fotografia z 1890 roku przedstawiająca Blackman Street – krótką ulicę, która łączy Borough High Street z Newington Causeway. Jedyną wspólną cechą obu zdjęć jest kościół St George the Martyr. (Źródło)
Royal-Exchange-Bank-of-England-Londyn-kiedyś-i-dziś
Royal Exchange czyli Królewska Giełda stanowi serce finansowej dzielnicy the City. Na zdjęciu z 1875 roku budynek wydaje się być monumentalny w porównaniu do dwóch kwiaciarek stojących obok latarni i omnibusów zabierających pasażerów po drugiej stronie ulicy. Współcześnie skala zmieniła się drastycznie za sprawą nowoczesnych wieżowców stojących za budynkiem giełdy. (Źródło)

Rozbudowa londyńskich doków

Jednym z największych osiągnięć dziewiętnastowiecznego Londynu była rozbudowa stołecznych doków. Do roku 1800 na Tamizie znajdowało się zaledwie 20 przystani portowych. Ze względu na ich niewielki rozmiar i małą ładowność magazynów, statki napływające z towarami z całego świata czekały na rozładunek w londyńskim porcie nawet miesiąc. Budowa nowych basenów portowych podniosła status Londynu na arenie międzynarodowego handlu. W 1802 roku otwarto West India Docks na Isle of Dogs. W 1805 ukończono budowę East India Docks i London Dock. W 1807 dołączyły porty Surrey Commercial Docks po południowej stronie Tamizy, a w 1828 St Katherine’s Dock niedaleko Tower of London. Potężne doki, pozwalające na cumowanie o wiele większych statków, zostały otoczone rzędami nowych magazynów. Dla ochrony przed kradzieżą, całą konstrukcję zamknięto za murami o wysokości 9 metrów oraz fosami o szerokości 3,5 metra. Ta ogromna inwestycja miała oczywiście swoje koszty. Dla przykładu budowa doku St Katherine’s wymagała wyburzenia 1200 domów. W konsekwencji 11300 ubogich Londyńczyków musiało znaleźć sobie nowe mieszkania w innej części miasta.

Shadwell-Pierhead-Wapping-Londyn-kiedyś-i-dziś
Zdjęcie z 1879 roku przedstawia molo w londyńskim porcie Shadwell. Wybudowane w latach 1854-58 pozwoliło na cumowanie w dokach o wiele większych statków. Współcześnie doki Shadwell i Wapping wraz z magazynami towarów przekonwertowano w całości na dzielnicę mieszkalną. Nad wybrzeżem Tamizy odnaleźć można jedynie skromne pozostałości po morskiej potędze handlowej Londynu. (Źródło)

Londyn jako miasto imperialne

W XIX wieku Londyn stał się niekwestionowanym centrum światowej gospodarki. Dzięki swoim wydawnictwom i drukarniom, które kształtowały trendy i opinie na całym świecie, a także za sprawą nowoczesnego portu, kwitnącego handlu zamorskiego i kolonii na całym świecie, Londyn stał się swoistym, imperialnym miastem-państwem. Stolica wiodła prym zwłaszcza w eksporcie dóbr z Azji do innych krajów Europy. Londyn przodował w światowym handlu herbatą, kawą, przyprawami, jedwabiem, kością słoniową, ceramiką, wełną i drogocennymi odmianami drewna do wyrobu mebli. Nie mniej ważnymi, choć mniej zauważalnymi więziami pomiędzy metropolią, a resztą globu były kredyty, kapitał, oprocentowanie, udziały i weksle handlowe. Przez praktycznie całe stulecie Londyn stanowił tętniące serce światowego rynku finansowego, który pompował pieniądze do najdalszych zakątków świata. 

St-Paul's-Cathedral-Londyn-kiedyś-i-dziś
Katedra St Paul’s uchwycona z południowego brzegu Tamizy. Wiktoriańskie zdjęcie zostało zrobione pomiędzy 1860, a 1875 rokiem. Fotografia świetnie oddaje ówczesną zabudowę mieszkalną Londynu. Budynki były generalnie niskie i ułożone ciasno obok siebie. Tymczasem współczesna zabudowa wokół katedry niemal zupełnie przysłoniła dwie wieże kościoła. (Źródło)
Custom-House-Londyn-kiedyś-i-dziś
Zdjęcie Custom House z 1875 roku zostało zrobione z barki na Tamizie. Siedziba dawnego urzędu celnego jest jednym z najlepiej zachowanych XIX-wiecznych budynków w tej części miasta. Po lewej stronie, za budynkiem urzędu, widać wieżę kościoła St Dunstan in the East. Na współczesnej fotografii ta sama wieża wystaje zza fasady Custom House, ale jest nieco trudniejsza do zlokalizowania na tle nowoczesnych wieżowców the City. (Źródło)
Embankment-Somerset-House-Londyn-kiedyś-i-dziś
Widok na nabrzeże Tamizy z wysokości Waterloo Bridge. Na wiktoriańskiej fotografii z 1875 roku, w centrum widać niski budynek nowej stacji metra Temple oraz okazałą fasadę Somerset House w lewym rogu zdjęcia. Drzewa zasadzone w XIX wieku zasłaniają obecnie większość współczesnej zabudowy. (Źródło)

Wpływ Londyńczyków na charakter miasta

Na początku XIX wieku Londyn był miejscem zdominowanym w każdym aspekcie życia społecznego przez zaczepny charakter Londyńczyków. Ludzi, którzy na przestrzeni lat niejednokrotnie udowodnili, że rokosze, podpalenia i zamieszki nie stanowią dla nich najmniejszego problemu. Nieustanna walka autorytetu z samowolą Londyńczyków stanowi jeden z głównych rysów historii miasta. Dzieje Londynu to opowieść o stanowieniu prawa i reguł, które zazwyczaj były egzekwowane siłą, rzadziej przyjmowane dobrowolnie. Przestrzeganie lub lekceważenie zasad społecznych jest zatem wplecione w historię stolicy tak samo jak bieda, imigracja i rewolucja przemysłowa. Londyn to nieustanny kompromis, negocjacje i niestrudzone szukanie rozwiązań. Dlatego też wiek XIX był tak szczególnym w jego historii. Na skutek licznych reform społecznych w ostatniej dekadzie stulecia władzom po raz pierwszy udało się narzucić Londyńczykom kompletny zestaw zachowań i nakazów moralnych. Co ciekawe, zmiany te nie wynikły do końca z wiktoriańskich zapędów reformatorskich, ale z wyrzutów sumienia rodzimej arystokracji.

Aldgate-Pump-Londyn-kiedyś-i-dziś
Pompa w dzielnicy Aldgate wyznaczała oficjalną, wschodnią granicę miasta Londyn. Poza nią, na wschód ciągły się już tylko fabryki, doki i slumsy. Pompa była ważnym miejscem orientacyjnym dla mieszkańców metropolii oraz miejscem poboru wody dla okolicznych lokatorów, nie podłączonych do systemu miejskich wodociągów. (Źródło)
George-Inn-Yard-London-kiedyś-i-dziś
Zdjęcie zrobione przez Henry’ego Dixona w 1881 roku ukazuje jedyną część starego zajazdu dla powozów konnych George Inn Yard, która przetrwała do dnia dzisiejszego. Przed nastaniem epoki kolei obiekty tego typu były bardzo częstym widokiem przy głównych drogach prowadzących do Londynu. Można tu było wymienić konie na świeże, zjeść posiłek lub wynająć łóżko na noc. Zajazdy były szczególnie liczne przy współczesnej Borough High Street – głównej drodze prowadzącej do stolicy z południa kraju, która wiodła podróżnych prosto do mostu London Bridge. Obecnie w budynku starego zajazdu znajduje się popularny pub. (Źródło)
Staple-Inn-Holborn-Londyn-kiedyś-i-dziś
Stare domy mieszkalne przy Holborn na zdjęciu z 1878 roku istnieją do dzisiaj, chociaż wygladają z goła inaczej. Wybudowane w XVI wieku, niegdyś stanowiły część Staple Inn – kompleksu budynków przeznaczonego dla stołecznych adwokatów, wykorzystywanych najczęściej jako biura urzędników pobliskich kancelarii. W latach 50. XX wieku budynek przeszedł renowację po tym, jak został częściowo zbombardowany podczas nalotów Luftwaffe na Londyn. Stąd znaczna zmiana w jego wyglądzie zewnętrznym. (Źródło)

Londyn, a wiktoriański ład i porządek

Kontrasty londyńskiego życia były w XIX wieku zapewne niewiele większe niż w poprzednich stuleciach, ale to właśnie w tym okresie zaczęły razić warstwę uprzywilejowaną. Dystynkcje międzyklasowe były powszechne w najmniejszych detalach garderoby, doborze słów, akcencie, zapachu, manierach, religijności i zainteresowaniach. Ludzie wciśnięci raz w ciasne ramy przynależności klasowej, pozostawali w narzuconej im roli zazwyczaj do końca życia. Pruderia, moralność i sztywna etykieta wiktoriańskiego społeczeństwa stworzyła de facto system kastowy. Arystokracja żądała od pozostałych obywateli wyłączności. Całkowitego oddzielenia ich nietykalnego życia od niższych warstw społecznych w każdym aspekcie egzystencji. Mieszanie się klas, nawet przypadkiem na ulicy, uważano za wysoce niepożądane i unikano go za wszelka cenę. Z drugiej strony ważną rolę w społeczeństwie odgrywała religia, która sprzeciwiała się systemowi kastowemu i głosiła równość wszystkich ludzi wobec Boga. Chcąc uspokoić swe własne morale, burżuazja zaczęła popierać reformy społeczne, które miały na celu ucywilizowanie buńczucznych i ordynarnych Londyńczyków z nizin społecznych. Efekt ten zamierzano osiągnąć za sprawą dyscypliny, umoralnienia, edukacji i odgórnie narzuconego prawa. Po wiekach rozgardiaszu i niesubordynacji, i po raz pierwszy w historii Londynu, wszyscy mieszkańcy miasta zostali wstawieni w sztywne normy ładu i porządku.

Fleet-Street-Londyn-kiedyś-i-dziś
Pierwsza drukarnia na ulicy Fleet Street została założona około 1500 roku. W 1702 roku powstał tutaj najstarszy na świecie dziennik. Od tego czasu ulica stanowiła londyńskie centrum wydawnicze i publikacyjne pełne agencji prasowych i gazet. Na wiktoriańskiej fotografii z 1885 roku widać siedzibę dziennika Daily News. W 1980 roku rozpoczął się powolny proces opuszczania budynków przez media, które potrzebując przestronniejszych i tańszych lokali, zaczęły masowo przenosić się na obrzeża miasta. W 2005 roku agencja prasowa Reuters zniknęła z Fleet Street wyznaczając oficjalny koniec ery dziennikarstwa w okolicy. Do dnia dzisiejszego zachowało się kilka fasad domów z tamtych czasów, jak na przykład była siedziba Sunday Post widoczna na zdjęciu po prawej. (Źródło)
The-Old-Bell-Holborn-London
Zajazd dla powozów konnych The Old Bell widoczny na wiktoriańskiej fotografii z 1884 roku był pod koniec XIX wieku jednym z ostatnich istniejących obiektów tego typu. Oberża posiadała charaterystyczną, wysoką bramę, która prowadziła na dziedziniec z miejscem postoju dla koni i powozów. Współczesny budynek Mitre House zachował oryginalny układ bramy wjazdowej. (Źródło)

Ryba

2 Comments

Daj znać Rybie, co myślisz!